Το Μπαλουκλί της Πόλης και η Ζωοδόχος Πηγή / Κείμενο του Γιάννη Γιγουρτσή

Του Γιάννη Γιγουρτσή

Φιλολόγου της Πατριαρχικής Μεγάλης του Γένους Σχολής

Κάθε χρόνο την Παρασκευή της Διακαινησίμου, όσοι είμαστε στην Κωνσταντινούπολη και έχουμε την δυνατότητα, βρισκόμαστε στο Μπαλουκλί, στο γνωστό μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, έξω από τα ιστορικά τείχη της Πόλης και κοντά στο Ζεϊτίν Μπουρνού, το οποίο σήμερα πανηγυρίζει. 

Το Μπαλουκλί είναι από τους βασικούς τόπους που επισκέπτεται κάθε προσκυνητής της Πόλης. Πόσοι όμως γνωρίζουμε την ιστορία και την παράδοση ετούτου το σπουδαίου μοναστηριού; Πόσοι ακόμα ξέρουμε πως το Μπαλουκλί είναι η αιτία που καθιερώθηκε η μεγάλη εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, το πασίγνωστο αγίασμά του είναι κυριολεκτικά η Ζωοδόχος Πηγή, στην οποία καταρχήν αναφερόταν η εορτή, πριν αποκτήσει ευρύτερη συμβολική σημασία και επενδυθεί αναλόγως θεολογικά. Εξηγούμαι:

Η Ιερά Πατριαρχική Σταυροπηγιακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλί ιδρύθηκε κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο και χτίστηκε για πρώτη φορά από τον αυτοκράτορα Λέοντα Α΄ τον Θράκα (457- 374) στα μέσα του 5ου αιώνα, σε μια ειδυλλιακή και καταπράσινη περιοχή, απέναντι από την πύλη της Σηλυβρίας, ή αλλιώς την πύλη της Πηγής, στο μέρος όπου η Παναγία, σύμφωνα με την παράδοση, αποκάλυψε στον αυτοκράτορα με θαυματουργικό τρόπο τη πηγή. Λέει η παράδοση πως ο όταν ο Λέων ως απλός στρατιώτης έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, συνάντησε στη Χρυσή Πύλη, κοντά δηλαδή στο Μπαλουκλί, έναν τυφλό που του ζήτησε νερό. Ψάχνοντας για νερό ο Λέων, μια φωνή του υπέδειξε την πηγή. Πίνοντας ο τυφλός και ερχόμενο το νερό στα μάτια του θεραπεύτηκε. Όταν αργότερα έγινε Αυτοκράτορας, η προφητική φωνή του θύμισε την πηγή και του είπε πως θα έπρεπε να χτίσει δίπλα της μια Εκκλησία. Πράγματι ο Λέων έκτισε μια μεγαλοπρεπή εκκλησία προς τιμή της Θεοτόκου στο χώρο εκείνο, τον οποίο και ονόμασε «Πηγή». Εκατό χρόνια αργότερα και ο μεγάλος αυτοκράτορας Ιουστινιανός θα θεραπευθεί από το νερό της πηγής από λιθίαση, και από ευγνωμοσύνη προς την Παναγία θα χτίσει έναν λαμπρό ναό με το υλικό που είχε απομείνει από την κατασκευή της Αγίας Σοφίας. Ο ναός θα καταρρεύσει από σεισμό 227 χρόνια αργότερα και θα τον ξαναχτίσει η Ειρήνη η Αθηναία γύρω στο 800, ενώ θα το λαμπρύνουν οι αυτοκράτορες της Μακεδονικής Δυναστείας Βασίλειος Α΄ στα μέσα του 9ου και Ρωμανός Λακαπηνός στα μέσα του 10ου αιώνα. Ο τελευταίος θα ξαναχτίσει για τέταρτη φορά τον ναό μετά την καταστροφή του από τον τσάρο των Βουλγάρων Συμεών. 

Στον περίβολο της μονής έστησε την σκηνή του ο σουλτάνος Μουράτ Β΄ όταν πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη το 1422. Η σημαντικότερη παράδοση όμως της μονής, αυτή που της έδωσε και το όνομά της, σχετίζεται με την τελική πολιορκία και την Άλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ τον Πορθητή το 1453. Ένας καλόγερος, λέει η παράδοση, καθόταν δίπλα στην πηγή και τηγάνιζε ψάρια, όταν ένας επισκέπτης τον ενημέρωσε πως η Πόλη πάρθηκε. «Αποκλείεται», είπε ο καλόγερος «Αποκλείεται να πάρθηκε η Πόλη». Επέμενε ο συνομιλητής του. «Αν αυτά τα ψάρια ζωντανέψουν και πέσουν στο νερό ξανά, τότε μόνο θα το πιστέψω.» είπε πάλι ο καλόγερος και πριν τελειώσει τον λόγο του τα ψάρια πήδησαν από το τηγάνι μέσα στην Πηγή και πήραν ζωή. Μπαλουκλί ονομάστηκε από τότε η πηγή και το μοναστήρι, αφού έκτοτε τα ψάρια, τα μπαλίκια, κολυμπούν μέσα στο νερό της. Και ο καλόγερος, συνεχίζει η παράδοση, περιμένει ακόμα, τα ψάρια να βγουν από το νερό και να τελειώσει το τηγάνισμά τους, γιατί «Τότε θα πάρουμε την Πόλη πίσω» Λίγα χρόνια αργότερα ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ (1481-1512) γκρέμισε την μονή και χρησιμοποίησε το οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του τζαμιού του στην ομώνυμη πλατεία του τρίτου λόφου της Πόλης. Ωστόσο ο κόσμος πότε δεν έπαψε να επισκέπτεται και παίρνει για να πιει νερό από την θαυματουργεί πηγή και σύντομα ένας μικρός ναός χτίστηκε πάνω από το αγίασμα. Το αγίασμα προσπάθησαν να το πάρουν στην κατοχή τους οι Αρμένιοι γύρω στα 1730, χωρίς επιτυχία. Η πρακτική αυτή ήταν συνηθισμένη εκείνη την εποχή με τον έντονο ανταγωνισμό των διαφόρων χριστιανικών ομολογιών για τα προσκυνήματα ανά την επικράτεια της αυτοκρατορίας, πόσο μάλλον όταν αυτά ήταν προσοδοφόρα, όπως το Μπαλουκλί. Ο μικρός αυτός ναός πάνω από την Πηγή καταστράφηκε από γενιτσάρους το 1825, κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Σύντομα ωστόσο τα πράγματα στην Πόλη ηρέμησαν, ενώ το 1827 ανακαλύφθηκε επιπλέον η εικόνα της Παναγίας της Μπαλουκλιώτισσας στην περιοχή και έτσι οι ορθόδοξοι πήραν το 1830 την άδεια από τον σουλτάνο Μαχμούτ Β’ να χτίσουν εκκλησία πάνω στα θεμέλια του από χρόνια κατεστραμμένου βυζαντινού ναού. Ήταν ο πέμπτος στην σειρά ναός και αυτός που σώζεται, με επεκτάσεις, ανακαινίσεις και προσθήκες ως τις μέρες μας. 

Την ανοικοδόμηση αναλαμβάνει ο αρχιτέκτονας Γιαγτζόγλου, ο Μακρή κάλφας και ο σουλτανικός αρχιτέκτονας Χατζή Νικολής, από την Λέρο. Επιβλέπουν ως αρχιμάστορες οι Χατζή Μανωλάκης Καμάρας, Κωνσταντίνος Ιπκλικτζής και Γεώργιος Φωτιάδης. Πατριάρχης ήταν τότε ο Κωνστάντιος Α΄. Ο ναός λαμπρύνθηκε κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα και έγινε προσκύνημα πασίγνωστο, το κορυφαίο από τα πολλά αγιάσματα της Πόλης, ενώ ναοί στο όνομα της Ζωοδόχου Πηγής καθιερώνονται σε πολλά μέρη, τις πιο πολλές φορές σε σημεία όπου υπάρχει κάποια μικρή ή μεγάλη πηγή. 

Λογοτεχνικές και ιστορικές πηγές για το Μπαλουκλί υπάρχουν πολλές, ωστόσο αξέχαστες παραμένουν οι αναφορές της Μαρίας Ιορδανίδου στο μυθιστόρημά της «Λωξάντρα», όπου η σχέση του ομώνυμου και κεντρικού ήρωα, της Λωξάντρας, με το μοναστήρι και με το αγίασμα της Πηγής αποτελεί ένα από τα κομβικά σημεία της αφήγησης. Κατά τα Σεπτεμβριανά (6-7 Σεπτεμβρίου 1955) και το πογκρόμ κατά των μειονοτήτων που έγινε στην Πόλη, ο ναός πυρπολήθηκε μαζί με τα κτίσματα του μοναστηριού. Ένας καλόγερος, ο υπέργηρος Λαυριώτης Χρύσανθος Μαντάς εξαφανίστηκε τότε. Μαζί του εξαφανίστηκε η υπέροχη εικόνα της Παναγιάς Μπαλουκλιώτισσα, εικόνα έξοχης Παλαιολόγειας τέχνης, η οποία, σύμφωνα με άλλη παράδοση, αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά. Καταστροφές υπέστησαν τότε και οι τάφοι των πατριαρχών, αλλά και το παρακείμενο νεκροταφείο. 

Ο ναός επισκευάστηκε και πάλι κατά την δεκαετία που ακολούθησε, επί Πατριάρχου Αθηναγόρα, ενώ σημαντική ανακαίνιση έγινε και επί του νυν Πατριάρχου Βαρθολομαίου το 1994-1995. Σήμερα η μονή εξυπηρετείται από μοναχές προερχόμενες από διάφορα μοναστήρια της Ελλάδος και οι οποίες έρχονται για ορισμένο διάστημα και εναλλάσσονται περιοδικά, συνήθως ανά τρίμηνο. 

Ο Πατριάρχης επισκέπτεται και χοροστατεί στο Μπαλουκλί την Κυριακή των Μυροφόρων και την παραμονή των ονομαστηρίων του, στις 10 Ιουνίου. Η γιορτή λοιπόν της Ζωοδόχου Πηγής καθιερώθηκε από την Εκκλησία ήδη από τα βυζαντινά χρόνια στον συγκεκριμένο ναό της Παναγίας της Πηγής, το σημερινό Μπαλουκλί, και ορίστηκε να εορτάζεται την Παρασκευή της Διακαινησίμου, σε ανάμνηση της ημέρας των εγκαινίων του πρώτου ναού, της Παναγίας της Πηγής, τον οποίο έχτισε όπως προείπαμε ο Λέων Α΄. Η σχέση μάλιστα της ευρύτερης εορτής με το Μπαλουκλί φαίνεται και από την εικονογράφηση της Ζωοδόχου Πηγής, η οποία παραπέμπει ευθέως και κατά τρόπο οπτικό στο ιστορικό αγίασμα της Κωνσταντινούπολης, από όπου φαίνεται ότι προέρχεται και η αρχική έμπνευση του πρώτου αγιογράφου.