Ο Μέγας Κανών (Kanon Pokajanen) του Arvo Pärt, Άρχοντος Πρωτομαΐστορος της Μ.τ.Χ.Ε.

Ο συνθέτης με τον Πατριάρχη στο Φανάρι - Φωτ. Αρχείου: Νίκος Μαγγίνας 

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Ο περίφημος Μέγας Κανών, ποίημα του Αγίου Ανδρέου Επισκόπου Κρήτης (660-740 μ.Χ.), ο οποίος ψάλλεται ολόκληρος σήμερα, Τετάρτη της Ε’ Εβδομάδος των Νηστειών, στις Εκκλησίες, είναι ο ίδιος Κανόνας που ανοίγει την Μ. Τεσσαρακοστή, καθώς ψάλλεται τμηματικά στα απόδειπνα των τεσσάρων πρώτων ημερών της Α’ Εβδομάδας των Νηστειών. 

Στην αρχή, λοιπόν, και στην κορύφωση της Σαρακοστής, δεσπόζει ο Μέγας Κανών της μετανοίας και της κατανύξεως, με τα 250 τροπάριά του (όταν οι συνήθεις κανόνες του Όρθρου έχουν γύρω στα 30), όσα και οι στίχοι των Ωδών, που ψάλλουμε την περίοδο αυτή. Σήμερα τα τροπάρια του Μ. Κανόνα είναι κατά 30 περίπου περισσότερα από τα αρχικά, επειδή μεταγενέστεροι υμνογράφοι πρόσθεσαν τροπάρια για την οσία Μαρία την Αιγυπτία (που γιορτάζεται από την Εκκλησία την Ε’ Κυριακή των Νηστειών) και για τον ίδιο τον Άγιο Ανδρέα Κρήτης, τον ποιητή του Κανόνα. 

Αυτό το ποιητικό αριστούργημα, απαύγασμα αληθινής πνευματικότητας, επέλεξε να μελοποιήσει ο μεγάλος εσθονός, ορθόδοξος συνθέτης Arvo Pärt. 

Ο Arvo Pärt περιγράφει τη συνάντησή του με το κείμενο ως εξής: 

«Πριν από πολλά χρόνια, όταν συμμετείχα για πρώτη φορά στην παράδοση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, βρήκα ένα κείμενο που μου έκανε βαθιά εντύπωση, αν και δεν το κατάλαβα εκείνη τη στιγμή. Ήταν ο Κανόνας της Μετανοίας. Από τότε επανέρχομαι συχνά σε αυτούς τους στίχους, προσπαθώντας αργά και επίμονα να ξεδιπλώσω το νόημά τους. Δύο χορωδιακές συνθέσεις (Nun eile ich ...., 1990 και Memento, 1994) ήταν οι πρώτες προσπάθειες προσέγγισης του κανόνα από μέρους μου. Στη συνέχεια αποφάσισα να τον μελοποιήσω από την αρχή μέχρι το τέλος. Αυτό μου επέτρεψε να μείνω μαζί του, να αφιερωθώ σε αυτό το κείμενο και δεν σηκώθηκα μέχρι να το τελειώσω. Είχα μια παρόμοια εμπειρία όταν εργαζόμουν στο Passio. Χρειάστηκαν πάνω από δύο χρόνια για να συνθέσω το έργο Kanon pokajanen, και ο χρόνος "που περάσαμε μαζί" ήταν πραγματικός πλουτισμός. Γι’ αυτό και η μουσική αυτή σημαίνει πολλά για μένα.» 

Στον Arvo Pärt ανατέθηκε από την Köln Music GmbH να συντάξει ένα έργο για την επέτειο των 750 χρόνων του καθεδρικού ναού της Κολωνίας, στην Γερμανία. Ο συνθέτης επέλεξε τον Μεγάλο Κανόνα. Το έργο τελείωσε το 1997 και έκανε πρεμιέρα στον καθεδρικό ναό της Κολωνίας στις 17 Μαρτίου 1998. Το μεγάλο χορωδιακό έργο, στην εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα, ερμήνευσε η Esthonian Philharmonic Chamber Choir, υπό την καθοδήγηση του Tõnu Kaljuste.

Ο Arvo Pärt και εδώ, όπως και στο έργο του Triodion, επέλεξε την χορωδιακή a capella μορφή, διατηρώντας έτσι, θα λέγαμε, τον αμιγώς εκκλησιαστικό χαρακτήρα του έργου. Ο ίδιος ο Pärt είπε για την μελοποίηση: "οι λέξεις είναι πολύ σημαντικές για μένα, ορίζουν τη μουσική" και επιπλέον "η σύνθεση της μουσικής βασίζεται στην δομή του κειμένου". Έχει μεγάλο ενδιαφέρον πως οι μελωδίες και οι αρμονίες παραμένουν αρκετά στατικές σε όλο το κομμάτι. Οι παραλλαγές είναι απολύτως στοχευμένες και μιμούνται τα νοούμενα. 

Ο Μέγας Κανόνας του Arvo Pärt είναι ένα μεγάλο χορωδιακό, με ισχυρές δόσεις μινιμαλισμού και μονοτονίας, όπως συμβαίνει και στον Μ. Κανόνα των βυζαντινών, ο οποίος ψάλλεται στον ειρμολογικό, μονότονο πλ.β’ (εκ του Δι). 

Ο Arvo Pärt μελοποιεί και το κατανυκτικό κοντάκιο «Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα τι καθεύδεις…» και τον οίκο που ακολουθεί, μετά την έκτη ωδή του Κανόνα. Το έργο κλείνει με μια προσευχή μετά τον Κανόνα. 

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, στο πλαίσιο επίσημης επίσκεψής Του στην Εσθονία τον Σεπτέμβριο του 2013, με αφορμή την επέτειο των 90 χρόνων της Αυτόνομης Εκκλησίας της Εσθονίας, προεξήρχε της Θείας Λειτουργίας στον Καθεδρικό Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Pärnu. 

Στο τέλος της Θ. Λειτουργίας ο Πατριάρχης, «ἀπένειμεν εἰς τόν κ. Arvo (Ἀρέθαν) Pärt, διάσημον μουσικοσυνθέτην καί πιστόν μέλος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τό ὀφφίκιον τοῦ Ἄρχοντος Πρωτομαΐστορος" της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. 

Είναι η πρώτη φορά που ο Οικουμενικός Πατριάρχης τιμά με οφφίκιο της Μ.τ.Χ.Ε. έναν σύγχρονο, οικουμενικής εμβέλειας συνθέτη, ο οποίος βέβαια είναι συνειδητό μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και αυτό το εκφράζει εναργέστατα και με το σημαντικό μουσικό έργο του. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο Arvo Pärt ανανέωσε το ενδιαφέρον για την θρησκευτική μουσική στον καιρό μας και μάλιστα την χορωδιακή. 

Πρέπει ακόμα να θυμίσουμε πως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος στις 7 Ιουνίου 2010 παρέστη στην παγκόσμια πρεμιέρα του έργου ο «Θρήνος του Αδάμ», στην Αγία Ειρήνη της Κωνσταντινουπόλεως, όπου παρέστησαν, επίσης, οι τότε Πρόεδροι της Τουρκίας Abdullah Gül και της Εσθονίας Toomas Hendrik Ilves. 

Οι μουσικές του Arvo Pärt εκφράζουν την αγάπη, σημειώνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης, καθώς μεταφερόμαστε «μὲ τὰς ἐναρμονίους μουσικὰς αὐτοῦ συνθέσεις εἰς σφαίρας διαυγεῖς καὶ κρυσταλλίνους ὡς ἡ διαύγεια καὶ ἡ καθαρότης τῶν ἤχων του, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τὰ αἰσθήματα τῆς ἀνεπιτηδεύτου ἀγάπης του πρὸς τὸν ἀγαθὸν Θεόν καὶ μεταρσιώνουν τὸ πνεῦμα ἡμῶν".