Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΠΑΝΩΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

Του καθηγητή Αριστείδη Πανώτη 

           Η Ιστορία του πιο φημισμένου ιερού ναού  της ανθρωπότητος εμπλέκεται και πάλι στα «θερινά όνειρα» του βρικόλακα του Οθωμανισμού των σήμερα κυβερνώντων την πολύπαθη Μικρασιατική γη. Μέσα στην Ιουστινιάνειο βασιλική της «του Θεού Σοφίας» που τελεσιουργήθηκαν  τα μυστήρια της Εκκλησίας μας και πραγματοποιήθηκαν Οικουμενικές και τοπικές Σύνοδοι, αλλά και στέφθηκαν ένδοξοι αυτοκράτορες και δοξολογήθηκαν νίκες κατά βαρβάρων και ψάλθηκαν  παρακλήσεις για την αποτροπή πολιορκιών επιδρομέων και τις τεκτονικές καταστροφές, επιχειρείται και πάλι η επιστροφή αλλοθρήσκων προσκυνημάτων, όπως  αποκαλύπτει η αθεράπευτη μικρόνοια των εκεί κρατούντων που παραμένουν ασιάτες επιδρομείς και είναι εντελώς ακατάλληλοι για την Ευρωπαϊκή οικογένεια.

            Έτσι η Αγιασοφιά στο διάβα των αιώνων έγινε η ανέμη τυλίγματος  της ιστορικής μνήμης του πολιτισμού αιώνων των ορθοδόξων λαών της Ανατολικής Ευρώπης και το ευγενές «καταθύμιο» του Γένους μας και το «ένυλο πρόπλασμα» της οθωμανικής αρχιτεκτονικής για τα μεγαλοπρεπή τεμένη της κοσμοπολίτισσας Πόλης. Δεκατέσσερις και πλέον αιώνες Ιστορίας πέρασαν από την ημέρα που το κάλλιστο αυτό επίτευγμα στέκεται άγρυπνο  στον πρώτο λόφο της ακροπόλεως του Βυζαντίου για να διαλαλεί την αισθητοποίηση της Χριστιανικής Κοσμολογίας!  Στην κορωνίδα του τρούλου του στέκεται εσωτερικά ο «κεκρυμμένος Παντοκράτορας» που τον καλύπτει μια οθόνη με το αραβούργημα του καλλιγράφου Τεκνετζί ζαντέ Ιμπραήλ.

          Αλλά ας έλθουμε στην  Ιστορία του περασμένου αιώνα που έχει ενδιαφέρον για την τύχη του πάνσεπτου ναού.  Για να συμμετέχει η Τσαρική Ρωσία στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1914  στο πλευρό των Αγγλογάλλων  είχε συμφωνήσει μυστικά στο Λονδίνο  ως  αντιπαροχή στους Ρώσους τη Θράκη και τη  Κων/πολη. Όμως η Επανάσταση των  μπολσεβίκων  μετά την Ανακωχή του 1918 ανέτρεψε τη συμφωνία και αυτοί συμμάχησαν με τους διαφωνούντες στην Ανατολή αντισουλτανικούς που  στο τέλος  αναδείχθηκαν νικητές και εκδίωξαν τους χριστιανούς από την Μ. Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι Σύμμαχοι εμπόδισαν τον Ιούλιο του 1922 την ετοιμοπόλεμη στρατειά της Θράκης  να καταλύσει την τουρκική κυριαρχία στη Θράκη και στη Πόλη.  Ήθελαν  την τουρκική μαχητικότητα να την χρησιμοποιήσουν ως  ανάχωμα στην  κάθοδο των μπολσεβίκων προς στις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μεσοποταμίας και πέτυχαν να  εκμεταλλεύονται μέχρι σήμερα την περιοχή στέλνοντας τους Έλληνες. πέραν του Έβρου! Έτσι πληρώθηκε ο Εθνικός Διχασμός μας,  που έγινε χάρη των  «Συμμάχων» μας και τον θεώρησε και ο  πολέμαρχος Μουσταφά Κεμάλ ως αίτιο της Μικρασιατικής Καταστροφής μας!

          Νέος κυρίαρχος της Τουρκίας είναι πλέον ο Στρατός υπό τον Μουσταφά Κεμάλ που αναδείχθηκε  ο «πατέρας» του διασωθέντος από την βαλκανοποίηση πολυφυλετικού κράτους των σημερινών Τούρκων. Η συλλογική θρησκευτική ταυτότητα της πλειονότητας του πληθυσμού στη χώρα αυτή  ήταν λόγω των εξισλαμισμών ισλαμική και ο αναμορφωτής της  ενδιαφερόταν να υπερβεί ό,τι θεωρούσε πως εμπόδιζε την πορεία της στο μέλλον  για να συμβαδίσει με την Δύση και να καταλάβει τη θέση που δικαιούταν μεταξύ των πολιτισμένων χωρών. Οι επάλληλες μεταρρυθμίσεις που επιβλήθηκαν από τους Ευρωπαίους στους σουλτάνους δεν απέδωσαν γιατί  οι ουλεμάδες που επηρέαζαν  την σουλτανική εξουσία κατευθύνονταν από τον ιερό νόμο της σεριάτ που δεν επιτρέπει προσαρμογές στις εξελίξεις του Δικαίου, ούτε αναγνωρίζει ανθρώπινα και εθνικά δικαιώματα στους λαούς. Μετά την κατάργηση του Χαλιφάτου στις 3 Μαρτίου 1924 και την αποπομπή του χαλίφη στην Ελλάδα  αφαιρέθηκε ο θεοκρατικός χαρακτήρας του τουρκικού κράτους. Τότε ο εκφραστής της εθνικιστικής ιδεολογίας Μουσταφάς  Κεμάλ, αφού είχε ξεκληρίσει τους χριστιανούς της επικράτειάς του,  ως στοιχεία ακατάλληλα για τον εκτουρκισμό,  υποβάθμισε και τον ρόλο του Ισλάμ στη χώρα του και προσπάθησε να το περιορίσει την θρησκεία στην ιδιωτική ζωή των υπηκόων του.  Όταν μάλιστα καταστάθηκε απόλυτος κυρίαρχος της εξουσίας ήταν επικριτικός και αυτών των άρθρων 2 και 26 του τουρκικού Συντάγματος «περί θρησκείας» και αφού σταδιακά ενσωμάτωσε τους ουλεμάδες των πόλεων στις κρατικές δομές με κρατικό μισθό  απόλυτα η «δεσποτεία» του τον ήλεγχε άρχισε την κατεδάφιση  των δεσμών  του κράτους από την ισλαμική τροχοπέδη η οποία  έπαιζε  καθοδηγητικό ρόλο στην εξουσία και εμπόδιζε τον εκσυγχρονισμό του νέου κρατικού θεσμού. Ως υπεύθυνος κυβερνήτης  επιδίωξε τότε την επιβολή του «κεμαλικό εθνικισμού» που έγινε η μοναδική επιτρεπτή ιδεολογία  του κράτους με την  α) πολιτική ενότητα,  β) την γλωσσική ενότητα,  γ) την εδαφική ενότητα δ) την φυλετική ενότητα ε) την ιστορική ενότητα και τέλος στ) την κοινή ηθική ενότητα. Όλα αυτά τέθηκαν κάτω από τη σκεπή μιας νέας «Μεγάλης Ιδέας», του «Κεμαλικού τουρκισμού», που πέτυχε την εθνική ανεξαρτησία και ματαίωσε τον εγκλωβισμό των Τούρκων  στην Ανατολία για να ενταχθεί κάποτε  η χώρα τους  στα αναπτυγμένα έθνη. Για να επιβάλλει το καθεστώς του εγνώριζε από τα γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών το εθνικό και θρησκευτικό κίνητρο Ελλήνων, Βουλγάρων και Ρώσων ήταν η λύτρωση της Κων/πόλεως από  τους λαούς της Ανατολίας και ότι το κάλλιστο οικοδόμημα της Ορθοδοξίας, ήταν η τρουλλαία βασιλική της του Θεού Σοφίας υπήρξε υπέρ την χιλιετία το κέντρο της πανορθόδοξης ενότητας, αφού γύρω της υφάνθηκε ο ευαγγελισμός των λαών της Βαλκανικής και του Βορρά. Από τα συμβάντα κατά την περίοδο  της Κατοχής από τους Συμμάχους της Κων/πόλεως για τη μελλοντική τύχη αυτού του πανίερου μνημείου, ο Κεμάλ διεπίστωσε ότι υπάρχει διεκδίκηση της βασιλικής όχι μόνον από τους Ορθοδόξους αλλά και από τους Ρωμαιοκαθολικούς δια της Αγίας Έδρας, αφού η συμμετέχει της Ρωσίας στην Δυτική Συμμαχία κατά τον Α΄  Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η αντιπροσφορά η Θράκη και η Κων/πολη, κάτι που δυσαρέστησε τον Έλληνα Άνακτα μέχρι διχασμού του με τον Πρωθυπουργό Βενιζέλο. Όταν με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923 περιήλθε η Ανατολική Θράκη στην νέα Τουρκία ο Κεμάλ για να στερεώσει την κατοχή του στην Πόλη κατά προτεραιότητα στράφηκε στο παλαιό ιστορικό κέντρο της Πόλεως που απλωνόταν στον πρώτο λόφο της ακροπόλεως του αρχαίου Βυζαντίου. Εκεί βρίσκονται τα σπουδαιότερα και μεγαλοπρεπέστατα οικοδομήματα της  χριστιανικής και οθωμανικής περιόδου όπως  είναι  η Αγιά-Σοφιά, ο Ιππόδρομος, το Σαράϊ κ.α.,  και η κυβέρνηση της Άγκυρας αποφασίζει να απαλλοτριώσει τα γύρω πρόσθετα ξύλινα κτίσματα για να διενεργηθούν εκεί ανασκαφές. Την έναρξη των εργασιών αυτών στην περιοχή ανέλαβε να εγκαινιάσει με το κύρος του εθνικού Γαζή ο ίδιος ο Κεμάλ τον Σεπτέμβριο του 1926. Όταν έφθασε στην Κων/πολη από την Άγκυρα  σε κάποιο επετειακό εορτασμό  ειδοποίησε  τον διευθυντή του αρχαιολογικού μουσείου της Πόλεως Αζίζ Ογκάν και τον βαλή  Χαϊδάρ μπέη ότι επιθυμεί να επισκεφθεί την «Ayasófya», όπως αποκαλούσαν οι Οθωμανοί. το ιερό καθίδρυμα της «Του Θεού Σοφίας». 

        Την  επομένη, συνοδευόμενος από τον υπασπιστή του φθάνει έξω από τον ναό της Αγίας Σοφίας που τον περίμενε ο Αζίζ Ογκάν ο οποίος ανέλαβε να τον ξεναγήσει. Ο Ογκάν αναφέρθηκε στην ιστορική διαδρομή του ναού που έγινε τέμενος το 1453 και του επισήμανε πως η «Άϊ Σόφια» έγινε πηγή εμπνεύσεως της γνωστής ως αρχιτεκτονικής Σχολής της Κων/πόλεως. Αυτό δείχνει και το συνεχές ενδιαφέρον των σουλτάνων μετά από τις τεκτονικές καταστροφές στη Πόλη να τον στηρίξουν μέχρι τα μέσα του  19^ου   αιώνα όταν ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ ανέθεσε την επισκευή του στους Ελβετούς αρχιτέκτονες Γκάσπαρ και Ιωσήφ Φασσάτι το 1847-49, που είχαν φθάσει στην Πόλη το 1841 για να οικοδομήσουν το νέο κτίσμα του καέντος  ναού των Αποστόλων  Πέτρου και Παύλου των Καθολικών. Οι δύο αδελφοί κλήθηκαν από τον σουλτάνο να μελετήσουν την ευστάθεια του κτίσματος και τη κατάσταση του εσωτερικού του  για την ανακαίνισή του.  Κατά τις εργασίες τους διαπίστωσαν με τους έμπειρους συνεργάτες τους  ότι κάτω από τους ασβεστωμένους τοίχους με κάποιο μείγμα γύψου καλύπτονταν ψηφιδωτά που αποτελούσαν έργα μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας. Τότε συνέταξαν σχεδιαγράμματα με τις ακριβείς θέσεις των ψηφιδωτών που βρέθηκαν και μετά  βοήθησαν τους αρχαιολόγους στις πρώτες αποκαλύψεις των παραστάσεων.  Για να παραδώσουν τον ναό  επικάλυψαν και πάλι τα ευρήματά τους γιατί θα συνεχιζόταν και πάλι η ισλαμική λατρεία και οι συνεπείς στην ανεικονική εικονομαχική δοξασία δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν κάτω από τον Παντοκράτορα Χριστό του τρούλου και την Πλατυτέρα της αψίδος και τα χριστιανικά σύμβολα και τους Αγίους που σφραγίζουν αιώνια το «κτητορικό δίκαιο» του  Ιουστινιάνειου άθλου που δεν καταλύεται από την πρόσκαιρη πολεμική κυριαρχία αλλόθρησκων κατακτητών.   Το έργο των Ελβετών αρχιτεκτόνων περατώθηκε και την 1^ην  Ιουνίου 1849 πραγματοποιήθηκε το επίσημο προσκύνημα του σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ στο ανεγερθέν εκεί  σουλτανικό προσευχητήριο.  Οι εργασίες που τότε έκαναν ήταν τόσο καλές που όταν συνέβη ο μεγάλος σεισμός το 1894 ο ναός υπέστη ελάχιστες ζημιές, ενώ μεγάλο μέρος της Κλειστής Αγοράς και πολλά άλλα μεταγενέστερα τεμένη κατέρρευσαν με πολλά θύματα.  Βέβαια το μεγαλείο του μνημείου το ζημίωναν οι  εξωτερικές υποστυλώσεις και τα  γύρω του πρόσθετα σουλτανικά μαυσωλεία ( türbe) των σουλτάνων: Σελίμ Β΄, Μουράτ Γ΄  και Μεχμέτ Γ΄ , που κτίστηκαν όταν οι σουλτάνοι Μουράτ  καὶ Ιμπραΐμ  τάφηκαν μέσα στο άλλοτε Βαπτιστήριο του ναού.

           Η διατήρηση της Αγίας Σοφίας  για  δεκαπέντε αιώνες μέσα από τόσα ιστορικά συμβάντα  που συνέβησαν υπό τους θόλους του το κατέστησαν ένα των σεβασμιώτερων μνημείων της ανθρωπότητος. Υπό τους θόλους του δοξολογήθηκαν νίκες κατά των βαρβάρων, έγιναν παρακλήσεις για απειλητικές επιδρομές αλλοφύλων και  κλαυθμοί για πικρές  δουλείες. Το Ιουστινιάνειο κτίσμα στάθηκε όρθιο επί 15 αιώνες σαν έμψυχο σύμβολο της Κωνσταντινουπόλεως που σήμερα «φυλάσσεται από τουρκική  κουστωδία», κατά τον πασχάλιο ύμνο   του Όρθρου, για να προσδίδει στην Πόλη το μοναδικό οικουμενικό χαρακτήρα της. Αυτό που  αντίκρυζε  δεν άφησε ασυγκίνητο τον ψύχραιμο στρατηλάτη Μουσταφά  Κεμάλ και  όταν προχώρησε στο νάρθηκα και έφθασε στο κατώφλι της βασιλικής πύλες, εντυπωσιάστηκε από το μεγαλείο του χώρου!  Έβλεπε  τον σεβασμιότερος  μνημειακός χώρος του νέου κράτους του που θα προσέδιδε καταξίωση στην επανάστασή του για την  απόταξη των δεσμών του οθωμανικού παρελθόντος!

                Το  μεγαλείο του θεάματος ερμηνευόταν από τον Ογκάν που του είπε πως οι Μικρασιάτες αρχιτέκτονες συνδύασαν το περίκεντρο και το κατά μήκος κτίσμα της βασιλικής  υπό  ένα φωταγωγούμενο και αιωρούμενο νευρώδη τρούλλο με τα 40 παράθυρα που επικρέμαται  από ουρανό για να «αναγελά αεί η ημέρα»» κατά τον ιστορικό Προκόπιο. Αυτός ο τρούλος υπενθύμιζε τον «θόλο» του σύμπαντος και κάλυπτε τον χώρο των προσευχόμενων που πρέπει αριθμούσαν 14.000 πιστούς. Αλλά και οι διάτρητες επιφάνειες των ορθομαρμαρώσεων των τοίχων θύμιζαν τα παραπετάσματα των βήλων που κρέμονταν και κάλυπταν το δάσος των κιονοστοιχιών! Ο Ογκάν έδειξε στον Κεμάλ στα υπερώα  τα ψηφιδωτά που ήταν εν μέρει γνωστά σε παλαιούς περιηγητές από το 1738 και τώρα άρχισαν να εμφανίζονται μόνα τους και πάλι αφού έπεφταν τα πρόσθετα ασβεστοκονιάματα από τον  γύψο!

                 Η εντύπωση όλων αυτών ήταν συγκλονιστική στον Κεμάλ. Σκεπτόταν πως ήταν εύλογη η γοητεία  που ασκούσε στους πολιτισμένους λαούς η Αγία Σοφία και έπρεπε αυτό να συντελέσει στην αναθεώρηση  των αντιλήψεων της διεθνούς κοινής γνώμης για την Τουρκία. Η αξιοποίηση αυτή του μνημείου επέβαλε την αρχαιολογική και καλλιτεχνική έρευνά του για την ανάδειξη του μνημείου σε όλη την  ανθρωπότητα!  Για να  περιέλθει πλήρως το κτίσμα στην αρμοδιότητα της αρχαιολογική υπηρεσία του κράτους  και να αρχίσουν σ' αυτό μελέτες και εργασίες με εντολή του Κεμάλ ευθύς παραδόθηκαν τα κλειδιά του τεμένους στον Αζίζ Ογκάν. Αυτός με σειρά απόρρητων κρατικών ενεργειών του απέσπασε την «Άϊ Σόφια» από το κτηματολόγιο των «εβκαφίων» και το ενέταξε σε εκείνο της αρχαιολογικής υπηρεσίας και ανέθεσε την φύλαξή του σε υπαλλήλους της υπηρεσίας του. Το τέμενος που διεξαγόταν εκεί η ισλαμική λατρεία από το 1453 έπαυσε προοδευτικά να χρησιμοποιείται. Η εντολή του Κεμάλ ήταν  τότε νόμος και κανείς δεν τόλμησε από τους μουσουλμάνους να την αμφισβητήσει. Η φωνή του μουεζίνη δεν ακούστηκε μετά από λίγο καιρό.  Ο Ογκάν  απήλλαξε τις μοναδικές ορθομαρμαρώσεις των  πλευρών του κεντρικού κλίτους  από τους πέντε πελώριους δίσκους με επιγραφές των ιερών προσώπων του Ισλάμ του καλλιγράφου Τεκνετζί ζαντέ Ιμπραήλ  που έγιναν επί Αχμέτ Γ  (1703-1730)  και παραχώρησε τα χαλιά και τα κινητά έπιπλα σε άλλα τεμένη.  Τότε άρχισαν οι μελέτες για την κατάσταση του μνημείου και οι έρευνες που επεκτάθηκαν και στην περιοχή του Μιλλίου και του Ιπποδρόμου για να επισημανθεί η Ιστορία της περιοχής.

                 Αναζητήθηκαν οι καλύτεροι τότε μελετητές των ψηφιδωτών που εξ ιδίων θα ανελάμβαναν την έρευνα στο ναό και την συντήρηση και αποκάλυψή τους. Το έργο αυτό το ανέλαβε το 1930 το Αμερικανικό Tεχνολογικό Ινστιτούτο Βυζαντινολογίας του Princeton, με διευθυντή τον Θωμά Ουϊτμωρ (Thomas Whittemore †1950) και οι δύο Ιταλοί ψηφιδογράφοι Γκρεγκορίνη και Μπενβενούτη που προσέλαβαν ως εργάτες και Ρωμιούς. Η αποκάλυψη των εντοίχιων ψηφιδωτών άρχισε τον Απρίλιο του  1932  από τον εσωνάρθηκα και προχώρησε στο ναό και στα υπερώα που συνεδρίαζε η Μεγάλη Σύνοδος της Κων/πόλεως και από εκεί εισερχόσουν στον «Θετταλό Τρίκλινο»  της κατοικίας του εκάστοτε Πατριάρχη. Ο διάδρομος που οδηγούσε  από το υπερώο στον πατριαρχικό οίκο είναι ακόμη κλειστός για  το κοινό και διασώζει αδημοσίευτες εικόνες των Πατριαρχών!  Τα καθαρισθέντα ψηφιδωτά από την τελευταία κάλυψή τους το 1786  είναι όλα της Μεταεικονομαχικής περιόδου, γιατί  τα Ιουστινιάνεια που ιστορήθηκαν κατά την οικοδόμηση του ναού αποσβέστηκαν κατά την Εικονομαχία και είχαν αντικατασταθεί με γυμνούς Σταυρούς στο χρυσό φόντο!  Η ποιότητα των αρχικών ψηφιδωτών ήταν ισάξιας τέχνης με τα ψηφιδωτά της Ραβέννας της ίδιας προελεύσεως και περιόδου. Τα αποτελέσματα θεωρήθηκαν σπουδαία για την ιστορική και υψηλή ποιότητα της τέχνης τους και ευθύς απέκτησαν  παγκόσμιο  επιστημονικό ενδιαφέρον! * Στεφ. Παπαδόπουλου, Αναμνήσεις από την Πόλη, Αθήναι 1978 , σσ. 117-124, 191-193  

               Μόλις  τελείωσε αυτός ο κύκλος των εργασιών το υπουργικό συμβούλιο της Άγκυρας στις 24 Οκτωβρίου 1934 συζήτησε το ζήτημα και με εντολή του Κεμάλ εξέδωσαν Διάταγμα στις 4 Νοεμβρίου 1934, *  Υπ'αρίθμ 24/1589. με το οποίο μετατρέπεται στο μέλλον η «Ayasófya», σε μουσείο. Από  την 1η Φεβρουαρίου 1934 ανοίγουν οι πύλες της για το κοινό και τότε  το επισκέπτεται επίσημα ο Μουσταφά Κεμάλ ως πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας και θαυμάζει το αναδειχθέν με την πρωτοβουλία του μεγαλείο του μνημείου.  Κατά καιρούς διάφοροι αντιπολιτευόμενοι στον «Κεμαλισμό» και αμαθείς ακραίοι φονταμενταλιστές και θρησκομανείς ισλαμιστές επαναλαμβάνουν το αίτημα για «ναμάζι» στο χώρο της «Άϊ Σόφιας»,, αναμειγνυόταν εθνικιστικές και  αντιχριστιανικές προκαταλήψεις τους. Δεν βλέπουν ότι οι νεότερες γενεές των Τούρκων πολιτών αδειάζουν τα τζαμιά γιατί αποδέχονται την ίδια θέση που είχε και ο Κεμάλ περί του Ισλάμ και γι΄ αυτό  επιδιώκουν την θρησκευτική ελευθερία τους συντασσόμενοι με τον πολιτισμό που ακολουθεί ολόκληρη η ανθρωπότητα; Το σημερινό καθεστώς της Τουρκίας για να κρατηθεί στην εξουσία συμμάχησε με εκείνους  που επιδιώκουν να βυθίσουν και πάλι  την Τουρκία στον απομονωτισμό της μοιρολατρεία και με τις  θρησκευτικές παλινδρομήσεις καταστρέφονται οι γέφυρες της Ανατολικής  Θράκης με την Ευρώπη για την  επιστροφή στον ανεπιστρεπτί δύσαντα Νεοθωμανισμόν !   Α.Π.