Nίκος Κουρεμένος
Religious Studies Researcher, BA in Theology, MA in Church History, PhD in Coptic Studies
Ήδη από τα χρόνια του Μεσαίωνα αρκετοί θεολόγοι, και μάλιστα κάποιοι από τους πιο οξείς νόες εκείνης της εποχής, καταπιάστηκαν με το πρόβλημα αναφορικά με τη λογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Τον 11ο αι. ο Άνσελμος από την Αόστα, για παράδειγμα, ο οποίος διετέλεσε και αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρυ, διατύπωσε μια από τις πιο διάσημες θεωρίες, γνωστή ως «οντολογικό επιχείρημα» ενώ δυο αιώνες αργότερα ο πολύς Θωμάς Ακινάτης συστηματοποίησε τη δική του θεωρία στις περίφημες πέντε οδούς: α) via ex motu, β) via ex causa, γ) via ex contingentia, δ) via ex gradu perfectionis και ε) via ex fine. Στους αιώνες που ακολούθησαν, τη σκυτάλη των αποδεικτικών θεωριών περί υπάρξεως του Θεού παρέλαβαν οι φιλόσοφοι, με ενδεικτικές περιπτώσεις εκείνες του Descartes, του Leibnitz και του Kant, οι οποίοι συνεισέφεραν σημαντικά στην διατύπωση αντίστοιχων επιχειρημάτων. Στη καθ’ ημάς Ανατολή, ωστόσο, τέτοιες διανοητικές απόπειρες δεν βρήκαν ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος• αντ’ αυτών αναπτύχθηκε η λεγόμενη αποφατική θεολογία σύμφωνα με την οποία η ουσία του Θεού παραμένει ασύλληπτη και απερινόητη για τις πεπερασμένες δυνατότητες του ανθρώπινου μυαλού και κατά συνέπεια κανένα λογικό επιχείρημα δεν είναι σε θέση να αποδείξει την θεϊκή ύπαρξη. Οι παραπάνω, ωστόσο, παρατηρήσεις αφορούν στην ιστορία των ιδεών, της θεολογίας και της φιλοσοφίας και συνδέονται με μια διανοητική δραστηριότητα του ανθρώπου που εκ των πραγμάτων ουδέποτε γνώρισε μεγάλη διάχυση στο ευρύ κοινό αλλά παράμεινε μια πολυτελής ενασχόληση μεταξύ ειδικών. Σε καμία περίπτωση δεν επηρέασε, και δεν θα μπορούσε άλλωστε να το κάνει, τη λαϊκή θρησκευτικότητα και πολύ περισσότερο αυτούς που τη διαμορφώνουν.
Συχνά ακούμε στις μέρες μας για την περίφημη «γιαγιά της Τουρκοκρατίας», έκφραση που συμπυκνώνει νοηματικά και με λυρικό ενδεχομένως ύφος μια ευρύτατα διαδεδομένη αντίληψη ότι ένα χαμηλής μορφωτικής και ίσως αντιληπτικής ικανότητας κοινωνικό σύνολο, μολονότι ζούσε σε δυσχερείς εποχές δουλείας του οθωμανικού ή βενετικού ζυγού ήταν σε θέση να κατανοεί τη γλώσσα τη λατρείας, να διατηρεί την ορθόδοξη πίστη και τα συνεπακόλουθα ήθη και έθιμα, με άλλα λόγια να διασώζει ασυνείδητα αυτό που ονομάζουμε ελληνορθόδοξη παράδοση. Δεν ξέρω αν υπήρξε ποτέ αυτή η «γιαγιά της Τουρκοκρατίας» ή αν απλά αποτελεί ένα έξυπνα κατασκευασμένο λογοτεχνικό locum για την προβολή σ’ ένα ωραιοποιημένο παρελθόν μιας ταυτότητας που φαίνεται να διαμορφώνεται πολύ αργότερα μέσα σ’ ένα κρατικό πλέον περιβάλλον εμφανώς επηρεασμένο από το κίνημα Ρομαντισμού του 19ου αι. Σε ότι αφορά, ωστόσο, το θρησκευτικό και το θεολογικό πεδίο, η περίοδος των Νεότερων Χρόνων χαρακτηρίστηκε από έναν ομολογιακό ανταγωνισμό, ο οποίος δεν άφησε ανεπηρέαστη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Η Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση εκτός από τους θρησκευτικούς πολέμους επέφεραν ως συνέπεια και την κινητοποίηση μιας θεολογικής παραγωγής που προσπαθούσε να αποδείξει την ορθότητα της μιας ή της άλλης χριστιανικής ομολογίας. Η διαφορά μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών, για παράδειγμα, αναφορικά με την πραγματική ή τη συμβολική παρουσία του Χριστού στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας αντίστοιχα, είχε σαν αποτέλεσμα το ξέσπασμα των λεγόμενων ευχαριστιακών ερίδων κατά τον 17ο αι. που οδήγησε σε συγγραφή εκατοντάδων πολεμικών πραγματειών εκατέρωθεν, στην ανάδυση νέων μορφών λατρείας (όπως η ευχαριστιακή λατρεία, οι λιτανείες του καθαγιασμένου άρτου κ.α.) αλλά και την «εξαγωγή» του προβλήματος στη Χριστιανική Ανατολή αφού και οι δυο πλευρές αναζητούσαν επιχειρήματα για την ενίσχυση των θέσεων τους σε άλλες Χριστιανικές παραδόσεις αλλά και στην πρακτική της αρχαίας Εκκλησίας. Ο ομολογιακός αυτός ανταγωνισμός δεν άφησε ανεπηρέαστη την ορθόδοξη θεολογία και την εν γένει εκκλησιαστική πραγματικότητα. Τα ζητήματα αυτά περιγράφονται εξαιρετικά στο θαυμάσιο βιβλίο του Gerhard Podskalsky, H Eλληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας 1452-1821: H Ορθοδοξία στη σφαίρα επιρροής των Δυτικών δογμάτων μετά τη Μεταρρύθμιση, μτφρ. π.Γεωρ. Μεταλληνός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2008 [έκδοση αναθεωρημένη επαυξημένη με την ελληνική βιβλιογραφία του γερμανικού πρωτοτύπου Griechische Theologie in der Zeit der Türkenherrschaft (1453–1821): Die Orthodoxie im Spannungsfeld der nachreformatorischen Konfessionen des Westens, C. H. Beck, München 1988].
