ΠΟΛΙΤΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Δρ Αντώνιος Χατζόπουλος, 

Άρχων Ιερομνήμων της ΜτΧΕ

Οι Κωνσταντινουπολίτες καίτοι κοσμοπολίτες στην πλειοψηφία τους δεν απεμπόλησαν ποτέ τις παραδόσεις και ιδίως τις θρησκευτικές. 

Έτσι ο καθημερινός βίος της πολίτικης οικογένειας διακρίνεται για τη θρησκευτικότητά του και την προσήλωσή του στα ορθόδοξα ήθη και έθιμα της Βασιλεύουσας. Ήταν σύνηθες γεγονός παλαιότερα η μετάβαση τα ξημερώματα στην Εκκλησία για την ακολουθία του Όρθρου. Ο κανδηλανάπτης του ναού με ένρινη φωνή και «με ψαλμωδία» τα ξημερώματα καλούσε τους Χριστιανούς στην Εκκλησία διά του «οοορίσατεεεε σ΄την Εεεκκλησίααν’» [Α. Συγγρού, Απομνημονεύματα, εν Αθήναις 1908. σελ.117]. Οι δε Κεχαγιάδες καλούσαν τους πιστούς χτυπώντας τις πόρτες τους με κραυγές για να πάνε στην Εκκλησία. Δεν ήταν ασυνήθιστο φαινόμενο επίσης οι νοικοκυρές να κατασκευάζουν στο σπίτι ακόμη και το κερί της εκκλησίας παράλληλα με τα πρόσφορα. Οι νηστείες της Εκκλησίας τηρούνται σε μεγάλο βαθμό, όχι μόνο η Μεγάλη Σαρακοστή, αλλά και οι άλλες μικρότερες νηστείες και αυτό αποτελούσε τον κανόνα και όχι την εξαίρεση της πολίτικης οικογένειας. Σε πολλές κεντρικές Εκκλησίες (Πέρα, Ταταύλα) η Θεία Λειτουργία τελείται κάθε μέρα, ενώ σημαντικές ακολουθίες όπως οι Νυμφίοι και η Ακολουθία των 12 Ευαγγελίων την Μ. Πέμπτη τελούνται δύο φορές στις κεντρικές ενορίες της Πόλης. Στην Παναγία του Πέρα την Κυριακή τελούνται δύο Λειτουργίες και η Ακολουθία των 12 Ευαγγελίων την Μ. Πέμπτη επίσης δύο φορές. Οι ναοί είχαν πολυπληθές εκκλησίασμα, ιδιαίτερα όταν υπήρχαν καλλίφωνοι ψάλτες και χορωδιακή εκτέλεση της ψαλμωδίας. Οι πιστοί συρρέουν, όταν πληροφορούνται ότι θα εκτελεστεί κάποιο σπουδαίο μουσικό μάθημα από δεξιοτέχνες της μουσικής ή κάποιος καλοφωνικός ειρμός. Πολλοί πιστοί μεταβαίνουν αποκλειστικά στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου, όπου η μουσική παράδοση μένει προσηλωμένη σε συγκεκριμένα παραδοσιακά μουσικά πρότυπα. Ο Γεδεών αναφέρει ότι έρχονταν από όλα τα μέρη της Πόλης για να ακούσουν τον Πρωτοψάλτη Γεώργιο Ραιδεστηνό. Το δε Πάσχα του 1909, που είναι η πρώτη χρονιά που απαγορεύτηκαν οι πυροβολισμοί κατά το Χριστός Ανέστη, μέγα πλήθος συρρέει στον Πατριαρχικό Ναό. Αυτή η αθρόα προσέλευση των πιστών, λόγω της καλλιφωνίας των διακόνων, ιερέων και των ψαλτών, ήταν και η αιτία πλουτισμού των ενοριακών ναών σύμφωνα με τον Μ. Γεδεών. Θα πρέπει όμως να τονίσουμε ότι οι Κοινότητες συντηρούσαν όλα ανεξαιρέτως τα Σχολεία της περιοχής τους, πλήρωναν τους μισθούς των εκπαιδευτικών και τις συντάξεις, εκτελούσαν τις επισκευές, φρόντιζαν για την θέρμανση και την συντήρηση των κτιρίων και γενικά κάλυπταν όλα τα τεράστια έξοδα των Σχολείων. Από την άλλη η κάθε Κοινότητα ασκούσε έμπρακτη φιλανθρωπία, όπως η περίθαλψη ορφανών και ασθενών, τα συσσίτια, τα ιατρεία, αλλά και με πολλές άλλες υπηρεσίες που προσέφερε προς τους Ομογενείς. 

Η παράδοση της αστικής πολίτικης οικογένειας ήταν στραμμένη και προς την δύση και επέβαλε έτσι και την διδασκαλία ευρωπαϊκών μουσικών οργάνων, κάτι που ερχόταν σε απόλυτη σύμπνοια με την εκπαίδευση στο σχολείο, καθώς ήταν καθιερωμένη η διδασκαλία του βιολιού, του πιάνου και άλλων μουσικών οργάνων σε πολλά ανώτερα σχολεία της Πόλης, ειδικά στα εκπαιδευτήρια θηλέων. Οι οικογένειες προσλαμβάνουν στα σπίτια ειδικούς δασκάλους για τη διδασκαλία μουσικών οργάνων. Οι διδάσκαλοι αυτοί δεν είναι μόνο Έλληνες, αλλά Ιταλοί, Γάλλοι και Εβραίοι και γενικά αμείβονται πάρα πολύ καλά, αν και τις περισσότερες φορές είναι εμπειρικοί. Αυτή η μουσική παιδεία στο σπίτι εξοικειώνει τα παιδιά και τους νέους με την ευρωπαϊκή σημειογραφία, με τη δυτική κουλτούρα, κάτι που ήταν αυτονόητο για τους ομογενείς της Πόλης. Υπάρχει όμως και η καλλιέργεια των παραδοσιακών μορφών της μουσικής, όπως τα λαϊκά μουσικά κωνσταντινουπολίτικα όργανα, οι παραδοσιακοί χοροί και τα τραγούδια της Πόλης, που επίσης καλλιεργούνταν από τους Ρωμηούς της Πόλης. Υπήρχε αγαστή συνεργασία φυσικά και με τους Οθωμανούς/Τούρκους μουσικούς σε όλους τους τομείς, συναυλίες, εκδόσεις κτλ. Άλλωστε τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται είναι κοινά, αλλά και οι ήχοι και τα μακάμια. Εκτός από τα παραπάνω, ειδικοί εσωτερικοί δάσκαλοι φροντίζουν για την ανατροφή των παιδιών. Η κοσμοπολίτικη πολίτικη οικογένεια ζει μεταξύ ανατολής και δύσης: παράλληλα με την δυτική μουσική κουλτούρα προφέρει τα πρώτα ακούσματα της εκκλησιαστικής μουσικής στα παιδιά της μέσα στη ζωή της οικογένειας, από την παιδική ηλικία με τη συμμετοχή της οικογένειας στην ενοριακή ζωή. Από την μια έχουμε τη μουσική που προσφέρεται μέσα από την ενορία και που συνίσταται στο έθιμο της υπηρεσίας των μαθητών ως Κανοναρχών στα αναλόγια και από την άλλη στις οικογενειακές συναναστροφές η εκκλησιαστική μουσική βρίσκει διάφορες εφαρμογές. 

Υπάρχει και η σπουδαία συμβολή της καθημερινής πράξης των Σχολών της Πόλης, όπου διδάσκεται η εκκλησιαστική μουσική, παράλληλα με την ευρωπαϊκή. Στις οικογενειακές συνάξεις ευρεία είναι και η χρήση της εκκλησιαστικής μουσικής κατά τα γλέντια που γίνονται στα σπίτια των Ρωμιών της Πόλης. Σ’ αυτές τις συνάξεις ψάλλονται, παράλληλα με τους εκκλησιαστικούς ύμνους, διάφορα άλλα σκωπτικά, χιουμοριστικά, ερωτικά, αλλά και μορφωτικά-διδακτικά μέλη, με βάση πάντα τους οκτώ ήχους, τα Προσόμοια, τα Δοξαστικά και τα άλλα είδη της εκκλησιαστικής μουσικής. Τα μέλη αυτά εκτελούνταν συνήθως στις νυχτερινές «βεγγέρες», που γίνονταν σε οικογενειακό κύκλο, και κατά τη ώρα του γεύματος «άρχιζαν οι αστεϊσμοί» και «επαναλαμβάνοντο τα άσματα, έστιν ότε και «ψαλμοί» αδόμενοι υπό των δοκίμων της εκκλησιαστικής μουσικής και η συναναστροφή ετελείωνεν» [Πολ. Παπαχριστοδούλου, Το Θρακικό τραγούδι βυζαντινό τροπάρι, Ανάτυπο από τον τόμο Β΄ του ΑΘΛΓΘ, Αθήναι, 1955. σελ.6 και 11]. Διάφοροι διδακτικοί Κανόνες του μοναχού Καισαρίου Δαπόντε (1713-1784) ψάλλονταν επίσης. Οι Κανόνες αυτοί είχαν ευρεία διάδοση στην Πόλη. Ορισμένα άσματα με σκωπτικές απομιμήσεις των τροπαρίων δημοσιεύτηκαν και στον «Μώμο» και «Κωδωνάτο», σατιρικά έντυπα της Πόλης. Σήμερα είναι ελάχιστοι οι εναπομείναντες Κωνσταντινουπολίτες, που από μνήμης γνωρίζουν και ψάλλουν αυτά τα μέλη. 

Οι Ομογενείς μας συνεχίζουν τις παραδόσεις και σήμερα. Ολίγοι μεν, συμβιώνουν ειρηνικά με τους Τούρκους συμπολίτες και φίλους τους, ισχυροί δε διότι κρατούν όσα διδάχτηκαν από τους προγόνους τους, δεν μεμψιμοιρούν, βλέπουν μπροστά ως αντάξιοι συνεχισταί των αιωνίων παραδόσεων τους Γένους.