Η ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ

φωτογραφία: Νικόλαος Μαγγίνας

Ὁμιλία 

τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Παναγιότητος 

τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου 

κατά τήν ἑορτήν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν 

(Φανάριον, 30 Ἰανουαρίου 2019) 

Ἱερώτατοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοί, 

Εὐγενεστάτη κυρία Γενική Πρόξενε τῆς Ἑλλάδος, 

Ἐντιμολογιώτατοι Ἄρχοντες-μέλη τῆς Ἀδελφότητος Ὀφφικιαλίων «Παναγία ἡ Παμμακάριστος»,

Προσφιλέστατοι καθηγηταί καί μαθηταί, 

Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, 

Τιμῶμεν σήμερον ἐν χαρᾷ καί ἀγαλλιάσει τήν κοινήν πανήγυριν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, τοῦ οὐρανοφάντορος Ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, καί τῶν δύο προκατόχων ἡμῶν εἰς τόν Ἀποστολικόν Θρόνον τῆς Κωνσταντινουπολίτιδος Ἐκκλησίας, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, τοῦ «θερμοτάτου ὑπερμάχου τῆς Τριάδος», καί Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ «προφήτου τῆς φιλανθρωπίας». Τιμῶμεν, ἐπίσης, τήν Ἡμέραν τῶν Γραμμάτων, κατά τήν ὁποίαν παραδοσιακῶς ἑορτάζουν οἱ διδάσκαλοι καί οἱ μαθηταί. Εἰς τήν ἰδιαιτέραν πατρίδα ἡμῶν Ἴμβρον, τήν ἡμέραν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἐδέχοντο ἐπισκέψεις κατ᾽ οἶκον οἱ διδάσκαλοι καί αἱ οἰκογένειαι μέ παιδία – μαθητάς. 

Ἡ ζωή καί τό ἔργον τῶν ἑορταζομένων σήμερον μεγάλων Πατέρων ἀποτελοῦν πηγήν ἐμπνεύσεως καί πνευματικοῦ πλουτισμοῦ. Τούς θαυμάζομεν διά τήν ἀπροϋπόθετον ἀφιέρωσίν των, ψυχῇ τε καί σώματι, εἰς τόν Χριστόν καί εἰς τήν διακονίαν τῆς Ἁγίας Αὐτοῦ Ἐκκλησίας, διά τόν ἀγῶνα των κατά τῶν αἱρέσεων, διά τήν θύραθεν καί κατά Χριστόν μόρφωσιν καί παιδείαν των, διά τήν βαθυστόχαστον καί οὐρανόφοιτον θεολογίαν των, διά τήν συμβολήν των εἰς τήν καθοριστικήν διά τήν Ἐκκλησίαν καί τόν πολιτισμόν σύζευξιν Ἑλληνισμοῦ καί Χριστιανισμοῦ, δηλαδή διά τό «θαῦμα» τοῦ «ἐκχριστιανισμοῦ» ἤ «ἐκκλησιασμοῦ» τοῦ Ἑλληνισμοῦ, διά τήν θυσιαστικήν πολυδιάστατον φιλάνθρωπον δρᾶσιν των, διά τό ζωηρόν ἐνδιαφέρον αὐτῶν διά τήν νεότητα καί διά τήν ἔνθεον ἀγωγήν καί προκοπήν αὐτῆς. 

Ἔχει λεχθῆ, προσφυῶς, ὅτι ἡ μεγαλυτέρα τιμή πρός τούς Τρεῖς Ἱεράρχας εἶναι ὄχι «ἡ ἔξαρση τῆς συμβολῆς των στήν παιδεία καί τόν πολιτισμό τοῦ παρελθόντος», ὅσον «ἡ συνειδητοποίηση καί ἡ προβολή τῆς σημασίας τους γιά τόν κόσμο, στόν ὁποῖο ζοῦμε, καί γιά ἐκεῖνον πού κρούει ἤδη τήν θύρα μας...». 

Εἰς τήν ὁμιλίαν μας θά ἐπικεντρωθῶμεν εἰς τήν σημασίαν τῶν τριῶν μεγάλων Οἰκουμενικῶν Διδασκάλων διά τήν παιδείαν σήμερον, διά τήν ἀντιμετώπισιν τῶν πολλῶν προβλημάτων καί διά τήν ἀνάδειξιν τῶν προοπτικῶν της.

Αἱ συνεχεῖς μεταρρυθμίσεις, αἱ ἀνακατατάξεις καί τά ἀδιέξοδα εἰς τόν χῶρον τῆς ἐκπαιδεύσεως καί τῆς παιδείας ἀντανακλοῦν τήν κρίσιν τῆς παγκοσμίου κοινωνίας. Πολύτιμοι παραδόσεις καί ἀνθρωπιστικαί κατακτήσεις κλονίζονται ἤ ἀπεμπολοῦνται. Ἡ ἐκπαίδευσις φαίνεται ὅτι δέν ἐνδιαφέρεται διά τήν ἀνάπτυξιν τῆς πνευματικῆς φύσεως τοῦ ἀνθρώπου, καί τόν στρέφει μονομερῶς πρός τάς ἀτομικάς του ἀνάγκας, πρός τόν ἑαυτόν του, τήν αὐτοπραγμάτωσιν καί τήν εὐδαιμονοθηρίαν, καί ὄχι πρός τό κοινόν καλόν, τόν ὁδηγεῖ πρός τά πρόσκαιρα καί σκιώδη, καί ὄχι πρός τά καίρια καί οὐσιώδη, πρός τόν δικαιωματισμόν καί τάς ἀτέρμονας διεκδικήσεις, καί ὄχι πρός τό μετοχικόν ἦθος καί τήν διακονίαν. Αὐτός εἶναι συχνότατα ὁ στόχος τῶν πολλῶν ἐκπαιδευτικῶν μεταρρυθμίσεων, οἱ πρωτεργάται τῶν ὁποίων, δυστυχῶς, ἀγνοοῦν, ὅτι καί ὁ λεγόμενος πραγματιστικός ρόλος τῆς ἐκπαιδεύσεως εἶναι ἀδύνατον νά εὐδοκιμήσῃ, ἐάν περιθωριοποιηθῇ ἡ ἀνθρωποποιητική, ἐκπολιτιστική, ἀπελευθερωτική καί ἀνθρωπιστική λειτουργία της. 

Εἶναι αὐτονόητον, ὅτι εἰς τήν ἐποχήν τῶν ἀξιολογικῶν ἀνατροπῶν, τῆς συρρικνώσεως τοῦ κοινωνικοῦ ἤθους, τῆς κυριαρχίας τῆς χρησιμοθηρίας, τῆς ταυτίσεως τῆς πολιτισμικῆς ἐξελίξεως μέ τήν τεχνολογικήν καί οἰκονομικήν πρόοδον, ἔχομεν ἀνάγκην παιδείας ἐλευθερίας καί εὐθύνης, ἡ ὁποία θά ἀντλῇ ἀπό τάς πολυτιμοτέρας παραδόσεις τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ σταθεράν παιδαγωγικήν κατεύθυνσιν καί ἀξιολογικόν προσανατολισμόν. 

Ἀπό τήν ἀρχαίαν ἑλληνικήν σοφίαν, τήν ὁποίαν ἐμελέτησαν καί ἐγνώριζον ἄριστα οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι, προέρχεται ἡ θεώρησις τῆς παιδείας ὡς «περιαγωγῆς τῆς ψυχῆς» πρός τό ἀγαθόν (Πλάτωνος, Πολιτεία, 518d). Ἡ ἐλληνική ἰδιοφυΐα ἀπεφάνθη, ἐπίσης, ὅτι ἡ ἀληθής παιδεία δέν εἶναι αὐτή, ἡ ὁποία μᾶς καθιστᾶ ἱκανούς νά ἀποκτῶμεν ὅ,τι ἐπιθυμοῦμεν, ἀλλά ἐκείνη ἡ ὁποία μᾶς διδάσκει νά ἐπιθυμῶμεν αὐτό πού πρέπει, τό δέον, τό ἀληθινόν «συμφέρον», τό ὁποῖον συνδέεται πάντοτε μέ τήν στροφήν τῆς ζωῆς μας πρός τήν Ἀλήθειαν, πρός τό «εὖ ζῆν», τό ὁποῖον βεβαίως δέν ἔχει καμμίαν σχέσιν μέ τήν εὐζωΐαν καί τόν ὑλισμόν, ἀλλά ταυτίζεται μέ τό «κατά λόγον» καί «κατ᾽ ἀρετήν» ζῆν.

Εἰς τούς τιμωμένους σήμερον Ἁγίους, ἡ παιδεία ἀναφέρεται εἰς τό «κατά Χριστόν» ζῆν, τό ὁποῖον εἶναι ἡ ὁλοκλήρωσις, ἡ πλήρωσις καί ἡ πληρότης τοῦ ζῆν «κατά λόγον». Πρόκειται περί τῆς ζωῆς «ἐν Ἐκκλησίᾳ», ὡς τοῦ τόπου καί τοῦ τρόπου τῆς ἐν ἀληθείᾳ ἐλευθερίας, τοῦ ζῆν ἐν Χριστῷ καί εἰς Χριστόν, βιουμένου λατρευτικῶς καί δοξολογικῶς ἐν τῷ Σώματι τοῦ Χριστοῦ καί ὡς μαρτυρία ἐν τῷ κόσμῳ «περί τῆς ἐν ἡμῖν ἐλπίδος» (πρβλ. Α´ Πετρ. γ´, 15), ἐν ἀναφορᾷ πάντοτε πρός τόν τελικόν προορισμόν τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ Βασιλείᾳ τοῦ Θεοῦ. 

Ἡ παρακαταθήκη τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν διά τήν παιδείαν εἶναι ὁ λεγόμενος «πολιτισμός τοῦ προσώπου». Προσωπο-κεντρικός πολιτισμός εἶναι ἡ ἀντίστασις εἰς κάθε μορφῆς ἀντικειμενοποίησιν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, εἴτε εἰς τό ὄνομα τῆς προόδου τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τεχνολογίας, εἴτε εἰς τό ὄνομα τῆς οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως, ἀλλά καί ἐν ὀνόματι τοῦ ἀτομοκεντρισμοῦ, τοῦ θρησκευτικοῦ καί κοσμικοῦ κολλεκτιβισμοῦ καί ἄλλων φονταμενταλισμῶν. Πολιτισμός τοῦ προσώπου εἶναι ἡ παιδεία ἐλευθερίας καί εὐθύνης, τό σχολεῖον ὡς χῶρος μεταδόσεως ὑψηλῶν ἀξιῶν, τό «ἦθος τοῦ δασκάλου» καί «ἡ ἀσκητική τῆς μαθητείας». Τά πρωτεύοντα εἰς τόν χῶρον τῆς παιδείας φέρουν ἐδῶ τήν σφραγίδα τῆς προσωπικῆς μετοχῆς καί τῆς ὁλικῆς ἀφιερώσεως. Ὁ διδάσκαλος εἶναι περισσότερον ἀπό ἐπαγγελματίας ἐκπαιδευτικός καί «διευκολυντής μαθήσεως». Ὁ μαθητής εἶναι περισσότερον ἀπό ἁπλοῦς «ἐκπαιδευόμενος», ὁ ὁποῖος ἐνδιαφέρεται μόνον δι᾽ ὅσα, κατά τήν ἰδικήν του γνώμην, εἶναι σημαντικά καί χρήσιμα. Τό «σχολεῖον τοῦ προσώπου» δέν εἶναι ἁπλῶς «ἐκπαιδευτήριον», τόπος μεταδόσεως χρηστικῶν γνώσεων, ἀλλά χῶρος «σχολῆς», ἐλευθερίας καί ἀλληλεγγύης, συμμαθητείας καί κοινωνίας τῆς ζωῆς. Ὀρθῶς ἔχει γραφῆ ὅτι, «σύμφωνα μέ τήν ἐτυμολογία τοῦ ὅρου ‘σχολεῖο’, ‘σχολᾶμε’ ὅταν πηγαίνουμε στό σχολεῖο, ὄχι ὅταν φεύγουμε». Δυστυχῶς, εἰς τήν ἐποχήν μας, ἡ ἐφαρμογή οἰκονομικῶν κριτηρίων εἰς τήν ὀργάνωσιν τῆς ἐκπαιδεύσεως ὁδηγεῖ βαθμηδόν εἰς τήν ἀπώλειαν τοῦ ἀνθρωποποιητικοῦ προσανατολισμοῦ της. Ἡ μετατροπή τῶν ὅρων «σχολεῖον», «διδάσκαλος» καί «μαθητής» εἰς οἰκονομικάς κατηγορίας ἐκφράζει τό πνεῦμα τῶν καιρῶν, ἀλλά ὄχι τήν ἀλήθειαν περί αὐτῶν τῶν πολυτίμων στοιχείων τῆς αὐθεντικῆς παραδόσεως παιδείας. Οὐδεμία ἐποικοδομητική λύσις εἶναι δυνατόν νά δοθῇ εἰς τόν χῶρον τῆς παιδείας, ἀποκλειστικῶς ἐπί τῇ βάσει οἰκονομικῶν καί ὀργανωτικῶν κριτηρίων.

Προφανέστατα, εἰς τήν παράδοσιν τῆς Ὀρθοδοξίας δέν ὑπάρχουν ἕτοιμοι ἀπαντήσεις καί λύσεις εἰς ὅλα τά σύγχρονα προβλήματα τῆς παιδείας. Ὑπάρχουν, ὅμως, αἱ βασικαί ἀρχαί, τά θεολογικά κριτήρια καί αἱ θεμελιώδεις ἀξίαι, ἐπί τῇ βάσει τῶν ὁποίων, καί διά τῆς, ἐκ παραλλήλου, μελέτης καί γνώσεως τῶν συγχρόνων προβλημάτων, εἶναι δυνατόν νά εὑρεθοῦν λύσεις καί νά δοθοῦν κατευθύνσεις δι᾽ ἔξοδον ἀπό τήν σοβοῦσαν κρίσιν. Αἱ ζωτικαί αὐταί ἀρχαί, αἱ ὁποῖαι εὑρίσκονται εἰς τό κέντρον τῆς διδασκαλίας τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν καί ἀνήκουν εἰς τόν πυρῆνα τῆς ταυτότητός μας, ὄχι μόνον δέν ἔχουν ἀπολέσει τήν ἀξίαν των, ἀλλά φαίνεται ὅτι σήμερον ἀποκτοῦν νέαν ἐπικαιρότητα, ἐν ὄψει τῶν νέων κινδύνων διά τήν ἰδιοπροσωπείαν τοῦ Γένους, καί τοῦ ἐπιτακτικοῦ καθήκοντος δι᾽ ἡμᾶς πάντας, νά ἀγωνισθῶμεν διά τήν διάσωσίν της. 

Ἐκφράζουσα αὐτό τό πνεῦμα τῆς Πατερικῆς Παραδόσεως, ἡ ἐν Κρήτῃ κατά Ἰούνιον τοῦ ἔτους 2016, συνελθοῦσα Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος, ἐξέφρασε τόν προβληματισμόν τῆς Ἐκκλησίας διά τό κυρίαρχον σήμερον «ἐκκοσμικευμένον ἀτομοκεντρικόν ἐκπαιδευτικόν σύστημα», τό ὁποῖον ταλανίζει τήν νέαν γενεάν, καί προέτεινε μίαν παιδείαν, ἡ ὁποία «ἀποβλέπει ὄχι μόνον εἰς τήν νοητικήν καλλιέργειαν, ἀλλά καί εἰς τήν οἰκοδομήν καί τήν ἀνάπτυξιν τοῦ συνόλου τοῦ ἀνθρώπου, ὡς ψυχοσωματικῆς καί πνευματικῆς ὀντότητος» (Ἐγκύκλιος, § 9). Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία προσφέρει εἰς τούς νέους «ὄχι ἁπλῶς ‘βοήθειαν’, ἀλλά τήν ‘ἀλήθειαν’ τῆς θεανθρωπίνης καινῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς» (ὅ.π., § 8), τήν πίστιν εἰς τόν Θεόν καί τήν ἀγάπην πρός τόν πλησίον, τήν λειτουργικήν ζωήν, τήν ἔνθεον διακονίαν ἐν τῷ κόσμῳ καί τήν προοπτικήν τῆς αἰωνιότητος. Σαφεστάτη εἶναι καί ἡ προτροπή τῆς Συνόδου πρός τούς Ὀρθοδόξους νέους «νά συνειδητοποιήσουν ὅτι εἶναι φορεῖς τῆς μακραίωνος καί εὐλογημένης παραδόσεως τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ταυτοχρόνως δέ καί οἱ συνεχισταί αὐτῆς, οἱ ὁποῖοι θά διαφυλάσσουν θαρραλέως καί θά καλλιεργοῦν μέ δυναμισμόν τάς αἰωνίους ἀξίας τῆς Ὀρθοδοξίας διά νά δίδουν τήν ζείδωρον χριστιανικήν μαρτυρίαν» (ὅ.π.). 

Τιμιώτατοι ἀδελφοί καί ἐν Χριστῷ ἀγαπητά τέκνα, 

Ὅπως δέν ὑπῆρξε χθές καί δέν ὑπάρχει σήμερον διά τό Ὀρθόδοξον Γένος μας, τά ὁποῖα νά μή συνδέωνται μέ τό πνεῦμα καί τό ἦθος τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, οὕτω δέν δυνάμεθα νά φαντασθῶμεν τό μέλλον χωρίς αὐτούς, χωρίς τήν ἔνθεον πρότασιν ζωῆς καί ἐλευθερίας, χωρίς τήν ἰδέαν τῆς παιδείας, τήν ὁποίαν ἐκληροδότησαν εἰς τάς γενεάς τῶν Ὀρθοδόξων. Ὁ μέγας θεολόγος τοῦ 20οῦ αἰῶνος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, ἀπό τῆς ἐκδημίας τοῦ ὁποίου συμπληροῦνται ἐφέτος 40 ἔτη, ὀνομάζει τούς Πατέρας καί τήν διδασκαλίαν των «μόνιμον λογικήν κατηγορίαν τῆς χριστιανικῆς πίστεως, σταθερόν καί ἀπόλυτον μέτρον καί κριτήριον αὐτῆς». Ἡ δημιουργική ἐνασχόλησις μέ τούς Πατέρας, μέ αὐτούς τούς διδασκάλους καί μάρτυρας τῆς ἀληθοῦς ἐλευθερίας, εἶναι πηγή ὑπαρκτικῆς ἀνακαινίσεως, θεολογικῆς σοφίας, πνευματικῆς ἀναγεννήσεως. Τό πνεῦμα τῶν Πατέρων εἶναι καί σήμερον ἀνάχωμα κατά τῆς ἑαυτοκεντρικῆς, καταναλωτικῆς, τεχνοκρατουμένης καί οἰκονομοκεντρικῆς κουλτούρας. Ἀποτελεῖ ἐναλλακτικήν πρότασιν ζωῆς ἔναντι ἑνός τρόπου τοῦ βίου, ὁ ὁποῖος δέν μοιράζεται τήν ζωήν, δέν γνωρίζει τό «Δόξα Σοι ὁ Θεός» καί τό εὐχαριστιακόν ἦθος, ἀσεβεῖ πρός τό φυσικόν περιβάλλον καί τό καταστρέφει. Οἱ Πατέρες διδάσκουν τήν ἐξοδον ἀπό τόν ἑαυτόν μας, τήν αὐθυπέρβασιν καί τήν ἀδελφοσύνην, τήν παραίτησιν ἀπό τό «δικαίωμα», ἀπό τό «ἐμόν», ἐν ὀνόματι τῆς ἀγάπης πρός τόν ἀδελφόν. Μᾶς ὑπενθυμίζουν ὅτι ἡ ἀποθέωσις τοῦ Ἐγώ δέν εἶναι ἐλευθερία, ἀλλά συρρίκνωσις τοῦ ἤθους καί ἀπώλεια τῆς ἐλευθερίας, συμφώνως καί πρός τόν Ἀπόστολον Παῦλον, ὁ ὁποῖος διακηρύττει: Ἐάν δέν ἔχω ἀγάπην «οὐδέν εἰμι» (Α´ Κορ. ιγ´, 3). Ἡ συνεχής ἐνασχόλησις μέ τόν ἑαυτόν μας, ὄχι μόνον δέν λύει τά ὑπαρξιακά προβλήματα, ἀλλά πολλαπλασιάζει τά ὑπάρχοντα καί δημιουργεῖ νέα. 

Εἰς τήν παράδοσιν τῶν Πατέρων, ἡ ἐλευθερία, ὡς ἀγάπη, ἐβιώθη ὡς τό ὕψιστον ἦθος. Ὡς εὐστόχως ἐγράφη, «σέ κανένα κίνημα δέν συνδυάστηκε ἡ προσφορά νοήματος καί ἀληθείας μέ τήν ἐλευθερία, πουθενά δέν συμφιλιώθηκε τόσο βαθιά ὁ νοῦς καί ἡ καρδιά, ἡ πίστη καί ἡ γνώση, ἡ ἐλευθερία καί ἡ ἀγάπη, ἡ ψυχή καί τό σῶμα, ὁ ἄνδρας καί ἡ γυναίκα, τό ἄτομο καί ἡ κοινωνία, ἡ φύση καί ἡ ἱστορία, τό πνεῦμα καί ἡ ὕλη, ὁ οὐρανός καί ἡ γῆ, ὅσο στή ζωή τῆς Ὀρθοδοξίας». Αὐτήν τήν Ὀρθοδοξίαν ἐκπροσωποῦν καί ἐκφράζουν ἐξόχως οἱ τιμώμενοι σήμερον Ἱεράρχαι καί Διδάσκαλοι, οἱ ὁποῖοι ἀνέδειξαν τήν φιλοθεΐαν καί τήν φιλανθρωπίαν, ἐν τῇ ἑνότητί των, ὡς τόν πυλῶνα τῆς χριστιανικῆς ὑπάρξεως. Εἶναι οἱ κήρυκες τῆς χριστοδωρήτου ἐλευθερίας, ἡ ὁποία τρέφεται ἀπό τήν πίστιν εἰς Χριστόν, ζωογονεῖται διά τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, καί μαρτυρεῖται ὡς ἀγάπη καί ὡς συμβολή εἰς τήν ἐν Χριστῷ μεταμόρφωσιν τῆς κοινωνίας καί τοῦ κόσμου. Εὐγνωμονοῦμεν τούς Τρεῖς Ἱεράρχας δι᾽ ὅσα ἀληθῆ, σεμνά, δίκαια, ἁγνά, προσφιλῆ καί εὔφημα μᾶς ἐδίδαξαν περί τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ «ἠγαπημένου τοῦ Θεοῦ», περί τῆς ἐλευθερίας καί περί τῆς κατά Χριστόν παιδείας του. Δοξάζομεν τόν δωρεοδότην Θεόν τῆς ἀγάπης, διότι ἐχάρισεν εἰς τήν Ἐκκλησίαν Του καί εἰς τό Γένος τούς τρεῖς αὐτούς «ἀριστεῖς τῆς εὐσεβείας», τούς κηρύξαντας τῷ κόσμῳ «τοῦ Ἰησοῦ τά ἐντάλματα», τούς «ὑψίνοας θεολόγους», τούς «τρεῖς μεγίστους φωστῆρας τῆς τρισηλίου θεότητος».

Χρόνια σας πολλά, ἀδελφοί καί τέκνα ἡμῶν ἐν Χριστῷ!