Επευφημίες και Δοξολογίες στην Πόλη

Δρ Αντώνιος Χατζόπουλος

Άρχων Ιερομνήμων της Μ.τ.Χ.Ε.

Ήδη από τον 6ο αιώνα μαρτυρούνται επευφημίες, δοξολογίες και εγκωμιασμοί των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων και των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως. Οι εγκωμιαστικοί αυτοί στίχοι που ψάλλονταν εμμελώς σε τελετές και είναι γνωστοί τις περισσότερες φορές ως Πολυχρονισμοί, βρίσκονταν στο επίκεντρο των τελετουργιών της βασιλικής βυζαντινής αυλής, εντός αλλά και εκτός του ιερού ναού. 

Οι Πολυχρονισμοί αυτοί συνεχίζουν να υπάρχουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, καθώς επίσης και κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας. Το περιεχόμενο αυτών των εγκωμιαστικών στίχων είναι ποικίλο, όπως διαφορετικές είναι και οι τελετουργικές διατάξεις, εντός των οποίων αυτοί ψάλλονται. Όπως ήταν φυσικό, οι Πολυχρονισμοί που απευθύνονται στον Πατριάρχη παραμένουν σε χρήση και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αυτοί όμως του Αυτοκράτορα, αντικαθίστανται τώρα από τον Πολυχρονισμό προς τον εκάστοτε Σουλτάνο των Οθωμανών. Σ’αυτόν τώρα αναπέμπονται πλέον τα πολυχρόνια και οι δεήσεις, που πριν την Άλωση της Πόλης προορίζονταν για το Βασιλιά. 

Το περιεχόμενο αυτών των πάσης φύσεως Πολυχρονισμών που απευθύνονται στο Σουλτάνο, είναι, όπως ήταν φυσικό, εντελώς διαφορετικό από αυτό των Αυτοκρατόρων, η γλώσσα του στίχου είναι πολλές φορές και η τουρκική, ή η ελληνική και η τουρκική μαζί, τα δε μουσικά μέλη είναι τονισμένα με βάση τους εκκλησιαστικούς ήχους, όπως και παλαιότερα.


Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, μετά το Τανζιμάτ (1856) και μέχρι την οριστική δύση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στην Κωνσταντινούπολη οι Πολυχρονισμοί των Σουλτάνων και φυσικά των Πατριαρχών τυγχάνουν ευρείας χρήσης, όχι μόνο εντός των ιερών Ακολουθιών, αλλά και σ’ άλλες εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής των Ομογενών που λαμβάνουν χώρα εκτός ιερών χώρων. 

Έτσι εκτός από την καθιερωμένη θέση του Πολυχρονισμού του Πατριάρχη και του Σουλτάνου-Άνακτα που ψάλλονταν εντός της θείας Λειτουργίας, πολλές κοινωνικές εκδηλώσεις των Ελλήνων της Πόλης ήταν η κατάλληλη αφορμή για να ψαλούν οι εγκωμιαστικοί αυτοί ύμνοι προς την εκκλησιαστική και πολιτική εξουσία. Σε υποδοχή Πατριάρχου ή Σουλτάνου, σε υποδοχές υψηλών προσωπικοτήτων, σε εγκαίνια και εορτασμούς σχολικών εορτών, σε Αγιασμούς, σε έναρξη και λήξη μαθημάτων των σχολείων, στις εξετάσεις των Σχολείων, σε επίσημες τελετές, σε εκδηλώσεις φιλανθρωπικών καταστημάτων και αλλαχού.

Αυτοί που εκτελούσαν δημόσια τους παραπάνω ύμνους ήταν ψάλτες δόκιμοι των ναών της Πόλης, καθώς επίσης μαθητές και μαθήτριες των Σχολείων της Πόλης. Οι τελευταίοι άλλωστε, διδάσκονταν συστηματικά και με βάση το αναλυτικό Πρόγραμμα των Σχολείων την ψαλτική τέχνη στα ίδια τα σχολεία τους: Χορός από 100 μαθητές, που ήταν «ομοιομόρφως ενδεδυμένοι», ψάλλει «μετά των ψαλτών» της Πόλης κατά την εν πλω υποδοχή του Σουλτάνου Απντουλαζίζ, με ειδικό σκάφος στο οποίο επέβαινε και ο Πατριάρχης, κατά την άφιξή του από ταξίδι του στο εξωτερικό [Ανωνύμου, Τα κατά την εξ Ευρώπης επάνοδον της Α.Α. Μεγαλειότητος του Σουλτάνου εις Κωνσταντινούπολιν, Β. Δ, Καλλίφρονος, Εκκλησιαστικά ή Εκκλησιαστικόν Δελτίον, Εν Κωνσταντινουπόλει, Τόμος Α΄, 1869, σελ.91 και 99-100.]. Και πάλι μαθητές ψάλλουν τον Πολυχρονισμό του Πατριάρχου και του Σουλτάνου, κατά την υποδοχή του Πατριάρχη στο Ορφανοτροφείο του Βαλουκλή [Ανώνυμο σημείωμα, Ταχυδρόμος, Κωνσταντινούπολη, 10.5.1899.]. Σε τελετή δε, που έγινε το 1898 στο Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο, χορός μαθητριών ψάλλει τον Πατριαρχικό Ύμνο, άσμα στη Θεοτόκο και τον σουλτανικό ύμνο, τα οποία όλοι ακούν όρθιοι [Ανώνυμο σημείωμα, Ε.Α. 21(1897-1898), σελ. 130]. Κατά την υποδοχή του εκλεγέντος Πατριάρχη Ανθίμου του Ζ΄, που είχε αφιχθεί από την Κάλυμνο στο Φανάρι, ψάλλουν ο μαθητές της Πατριαρχικής Αστικής Σχολής «κατάλληλον ύμνον», ενώ οι παρευρισκόμενοι κραυγάζουν υπέρ του Πατριάρχη. Το 1887, κατά την υποδοχή του Πατριάρχη Διονυσίου του Ε΄, οι μαθητές των σχολείων ψάλλουν τον πατριαρχικό ύμνο, στην δε εορτή επίδοσης πτυχίων του Ελληνογαλλικού Λυκείου της Πόλης ψάλλει χορός μαθητών «ύμνους προς τον Θεόν και προς τον Σουλτάνον» υπό τη διεύθυνσή του Γ. Παχτίκου [Ανωνύμου, Ελληνογαλλικόν Λύκειον, Ταχυδρόμος, Κωνσταντινούπολη, 28.6.1900]. Σε τελετή της Μουσικής Σχολής του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου το 1901 η όλη εκδήλωση τελείωσε με το άσμα προς το Σουλτάνο που άκουσαν όλοι «επί ποδός» [Ανωνύμου, Μουσικής Σχολής του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, Ε.Α. 25(1901), σελ. 270β]. Στις 27 Απριλίου του 1909 οι μαθητές των ελληνικών Σχολείων της Πόλης ψάλλουν τον Πολυχρονισμό του νέου Σουλτάνου Μεχμέτ του Ε΄, όταν αυτός, μετά την τελετή της «περίζωσης της σπάθης» διέρχεται μέσα από τα πλήθη του λαού και πριν μπει στο παλάτι κατεβαίνει από την άμαξα και ασπάζεται τον Πατριάρχη Ιωακείμ τον Γ΄. Το 1919 πάλι μαθήτριες Σχολείων ψάλλουν τον πατριαρχικό ύμνο σε σχολική γιορτή με συνοδεία πιάνου, αλλά και τον ύμνο προς το Σουλτάνο. Σε μία άλλη περίπτωση ο έμπειρος στη διδασκαλία κανοναρχών ψάλτης Ονούφριος ο Βυζάντιος είχε μελοποιήσει ειδικό άσμα, κατήρτισε χορό από 12 καλλίφωνους και εκλεκτούς Κανονάρχες, οι οποίοι το έψαλλαν στο Υπουργείο των Στρατιωτικών ενώπιον του Σουλτάνου και δεχόμενοι τη βασιλική ευαρέσκεια έλαβαν «εκατοντάλιρο δώρο» [Μελισσηνού Χριστοδούλου (Παμφίλου, μετέπειτα Μαρωνείας), Τα Ταταύλα, ήτοι ιστορία των Ταταούλων, Κωνσταντινούπολις, 1914, σελ. σελ. 155. Το άσμα είχε μελοποιηθεί σε ήχο βαρύ.]. 

(συνεχίζεται)